Het stresssysteem: wat is dat eigenlijk?
Stress is een veelbesproken onderwerp en is in steeds grotere mate de oorzaak voor ziekteverzuim. In een eerdere blog vertelden we al hoe we bij de Hersenfabriek tegen stress aankijken. Heb je deze blog gemist? Lees hem dan hier.
Iedereen ervaart stress, maar wat gebeurt er eigenlijk in ons lichaam als we stress ervaren? Dit heeft met het stresssysteem te maken. In deze blog leggen we uit wat het stresssysteem is, hoe het werkt, waarom het nuttig is en wat er gebeurt bij een ontregeld stresssysteem.
Wat is het stresssysteem?
Het stresssysteem is een complex biologisch mechanisme dat ons helpt te reageren op uitdagingen, bedreigingen of veranderingen in onze omgeving. Het bestaat uit verschillende onderdelen van het lichaam, zoals de hersenen, de bijnieren en het zenuwstelsel. Het doel van het stresssysteem is simpel: ons beschermen en helpen overleven.
Ons stresssysteem wordt geactiveerd wanneer we een situatie als bedreigend of uitdagend ervaren. Dit kan een fysieke dreiging zijn, zoals een aanstormende auto, maar ook mentaal, zoals een belangrijke deadline op het werk. Maar ook leuke dingen kunnen het stresssysteem activeren. Hier komen we later nog op terug.
Hoe werkt het stresssysteem?
Het stresssysteem werkt via een keten van reacties in het lichaam, vaak aangeduid als de stressrespons. Deze reactie bestaat uit de volgende stappen:
1. De waarneming van stress
Het begint in de hersenen, specifiek in de amygdala. Dit is een primitief deel van je hersenen dat alle signalen opvangt en bepaalt of er een reactie nodig is. Wanneer de amygdala gevaar signaleert, stuurt deze een signaal naar de hypothalamus.
Stel je voor: je staat op het punt om een belangrijke presentatie te geven. Je hersenen krijgen allerlei prikkels binnen, zoals het rumoer van het publiek of de herinnering aan die ene zenuwslopende presentatie die mis ging. De amygdala springt meteen in actie en is continu op zoek naar mogelijk gevaar – of dit nu een echte tijger is, of de denkbeeldige tijger van een moeilijke vraag tijdens je presentatie. De amygdala merkt elke kleine verandering op en wil meteen reageren. Hij ziet iemand met een boos gezicht op de eerste rij zitten en denkt: “Alarm! Actie!” De amygdala stuurt vervolgens een signaal naar de hypothalamus.
2. Activatie van het autonome zenuwstelsel
De hypothalamus bevindt zich in de hersenstam. Je kunt de hypothalamus zien als de controlekamer van je lichaam. Het is als de regisseur achter de schermen die alle lichten en geluiden aanstuurt. Als de hypothalamus een signaal ontvangt, denkt hij: “Oké, we moeten actie ondernemen!” en zet hij het lichaam op scherp. Dit doet de hypothalamus door het autonome zenuwstelsel te activeren, en heel specifiek het sympathisch zenuwstelsel. Dit leidt tot de ‘vecht-of-vluchtreactie’ wat zorgt voor fysieke veranderingen:
- je hart gaat sneller kloppen
- je spieren spannen zich aan
- je ademhaling versnelt
- je bloeddruk gaat omhoog
- je alertheid neemt toe
3. Vrijlating van stresshormonen
Tegelijkertijd zet de hypothalamus de hypofyse aan het werk. De hypofyse activeert de bijnieren (kleine klieren bovenop je nieren) om de stresshormonen adrenaline en cortisol vrij te maken. Dit alles gebeurt in een fractie van een seconde.
- Adrenaline: bereidt het lichaam onmiddellijk voor op actie.
- Cortisol: zorgt ervoor dat het lichaam genoeg energie heeft om de stressor voor een wat langere tijd het hoofd te bieden.
Deze samenwerking tussen de hypothalamus, de hypofyse en de bijnieren noemen we ook wel de HPA-as.
Zie het als een soort team dat samenwerkt om jou in een staat van paraatheid te brengen. Het is alsof de regisseur (hypothalamus) de bevelen doorgeeft aan de acteurs (hypofyse en bijnieren), en iedereen in actie schiet. Dit alles gebeurt zodat je kunt reageren, of je nu een gevaar moet ontwijken of een uitdaging aangaat. In feite maakt het niet uit of je wegrent voor een tijger, een presentatie houdt of uit eten bent in een druk restaurant: je lichaam reageert hetzelfde: het stresssysteem wordt geactiveerd.
4. Herstel en regulatie
Zodra de dreiging voorbij is, keert het stresssysteem weer terug naar zijn rusttoestand doordat het parasympathisch zenuwstelsel wordt geactiveerd. Dit is het deel van het autonome zenuwstelsel dat het lichaam helpt ontspannen en terugkeren naar een rusttoestand.
Waardoor wordt het stresssysteem geactiveerd?
Het interessante is dat ons stresssysteem niet perse onderscheid maakt tussen leuke en minder leuke prikkels. Denk aan het moment dat je een vakantie boekt waar je al lang naar uitkijkt. Je hartslag gaat omhoog, je krijgt een stoot adrenaline en misschien voel je zelfs kriebels in je buik. Dat zijn exact dezelfde reacties als wanneer je een vervelend telefoontje krijgt van je baas.
Beide situaties activeren je stresssysteem en het verschil zit hem dus niet in de lichamelijke reacties, maar in hoe je de situatie ervaart: jouw gedachten en gevoelens bij de situatie.
- Bij het boeken van die vakantie voel je je waarschijnlijk opgewonden en blij. Je lichaam reageert omdat het iets ziet wat spannend maar ook leuk is. Je hebt positieve gedachten en gevoelens.
- Bij het telefoontje van je baas zie je de situatie misschien als stressvol of bedreigend. Je krijgt negatieve gedachten en gevoelens.
Je lichaam reageert op dezelfde manier: je stresssysteem wordt geactiveerd, maar je gedachten en gevoelens maken het tot een andere ervaring (positief of negatief).
Het zijn dus niet alleen de niet leuke dingen zoals deadlines op het werk, een vervelend gesprek met een collega of een ruzie thuis die je stresssysteem activeren. Ook leuke dingen zoals een etentje met vrienden, een avondje naar een concert of met je kinderen thuis een spelletje doen activeren het stresssysteem.
Hoe sterk je stresssysteem wordt geactiveerd hangt wel af van verschillende factoren:
1. Je gedachten en gevoelens
zoals hierboven al genoemd, bepalen je gedachten en gevoelens hoe je de situatie ervaart: positief of negatief. Bij positieve gedachten en gevoelens zal je stresssysteem vaak minder sterk geactiveerd worden dan bij negatieve gedachten en gevoelens. Maar als je te opgewonden bent of wanneer je iets doet wat je leuk vind en jezelf er helemaal in verliest dan kan je stresssysteem toch nog sterk geactiveerd worden. Hierdoor kun jij je na een avondje uit eten soms meer moe voelen dan na een middagje werken.
2. De mate waarin jij je kunt concentreren
Wanneer jij je goed kunt concentreren zal je stresssysteem minder geactiveerd worden dan wanneer je dit niet zo goed lukt.
3. Ben je met meerdere dingen tegelijk bezig?
Dan zal je stresssysteem meer geactiveerd worden dan wanneer je één ding tegelijk doet.
Waarom is het stresssysteem belangrijk?
Het stresssysteem is essentieel om te overleven. Zonder het stresssysteem zou je niet in staat zijn om adequaat te reageren op gevaarlijke situaties.
Bij kortdurende stress is het activeren van het stresssysteem dus heel nuttig. Het helpt ons snel te reageren in noodsituaties en kan onze prestaties verbeteren bij uitdagende taken, zoals een presentatie of een sportwedstrijd.
Het wordt pas een probleem wanneer het stresssysteem langdurig aan staat en daar te weinig rust tegenover staat. De balans raakt dan verstoord.
Wat gebeurt er bij een ontregeld stresssysteem?
Als het stresssysteem te vaak of te lang geactiveerd blijft en er onvoldoende herstel tegenover staat, kan dit leiden tot een ontregeld stresssysteem. Dit kan de volgende klachten geven:
- chronische stress
- slaapproblemen en vermoeidheid
- fysieke klachten zoals onrust, hartkloppingen en gejaagdheid.
- Verminderde immuunfunctie waardoor je sneller ziek wordt
- Mentale klachten zoals angst en depressie
Langdurige overbelasting van het stresssysteem kan ook de kans op fysieke aandoeningen zoals hoge bloeddruk, hartziekten en gewichtstoename verhogen.
Waarom is het belangrijk om je stresssysteem in balans te houden?
Een goed functionerend stresssysteem helpt je om effectief te reageren op uitdagingen, zonder dat je gezondheid eronder lijdt. Het in balans houden van je stresssysteem betekent dat je:
- Stressvolle situaties aan kunt zonder overweldigd te raken.
- Sneller herstelt na stressvolle gebeurtenissen.
- Je fysieke en mentale gezondheid beschermt op de lange termijn.
Hoe kun je een overbelast stresssysteem herstellen?
Voor een goed werkend stresssysteem is het belangrijk om een goede balans te bewaren tussen activatie en rust. Een overbelast stresssysteem kun je op verschillende manieren herstellen:
1. Bouw voldoende rustmomenten in
Wanneer je rust neemt, wordt het parasympathisch zenuwstelsel geactiveerd. Hierdoor kan het stresssysteem terugkeren naar de ruststand en kan herstel van het lichaam en de hersenen plaatsvinden. Wanneer het stresssysteem tot rust komt leidt dat tot de volgende fysieke reacties:
- je hart gaat langzamer kloppen
- je ademhaling vertraagt
- je bloeddruk neemt af
- de spijsvertering komt op gang
- stresshormonen (adrenaline en cortisol) nemen af
2. Zorg voor voldoende slaap
Een belangrijk moment van rust is je slaap. Voldoende uren slapen is daarom heel belangrijk. Wat slaap precies is en waarom dit zo belangrijk is, leggen we uit in deze blog.
3. Bewegen
Regelmatig bewegen helpt stresshormonen te verlagen en stimuleert de productie van endorfines, die ontspanning bevorderen.
4. Bewustwording
Herken situaties en activiteiten die je stresssysteem sterk activeren. Wanneer je weet welke dingen jouw stresssysteem sterk activeren en je veel energie kosten, kun je proberen deze te verminderen of er anders mee om te gaan. Ook weet je dan dat je op bepaalde momenten meer rust moet inbouwen omdat je even meer van jezelf hebt gevraagd. Dit kan helpen om een overbelast stresssysteem te voorkomen.
Een gezond stresssysteem vereist balans: het moet flexibel kunnen reageren op uitdagingen en daarna terugkeren naar rust.
Het meten van je stress
Bij Hersenfabriek kun je je stresssysteem laten meten met geavanceerde apparatuur. Door middel van analyses van de hartslag en hartslagvariabiliteit (HRV) krijg je inzicht in hoe jouw lichaam reageert op stress:
- Wat zet jouw stresssysteem (sterk) aan?
- Waardoor komt het tot rust?
- Is dit in balans, of niet?
- Het geeft je direct handvatten om gericht actie te ondernemen en een mogelijke disbalans te herstellen.

Stressmetingen zijn een waardevolle manier om je stresssysteem beter te begrijpen en te versterken.
Voor wie is het belangrijk om het stress systeem te begrijpen?
Iedereen die te maken heeft met stress kan baat hebben bij inzicht in het stress systeem, maar het is vooral nuttig voor:
- Professionals: beter omgaan met werkdruk en deadlines.
- Sporters: voor een goede balans tussen inspanning en herstel.
- Mensen met chronische stressklachten: begrijpen hoe stress hun gezondheid beïnvloedt.
- Iedereen die meer balans wil in het leven: het stress systeem begrijpen is de eerste stap naar een gezonder leven.
Aandacht voor je stresssysteem is essentieel
Het stress systeem is een krachtig mechanisme dat ons helpt om te gaan met uitdagingen. Het begrijpen en in balans houden van dit systeem is cruciaal voor je fysieke en mentale gezondheid. Bij Hersenfabriek kun je je stress systeem laten meten en krijg je de tools om een gezonde balans te vinden.
Zorg goed voor je stress systeem, en je zult merken dat je sterker en veerkrachtiger door het leven gaat.
Krijg inzicht in je eigen stresssysteem
Ben je benieuwd hoe jouw stresssysteem werkt? Wil jij weten wat jouw stresssysteem activeert en waardoor je goed herstelt? Of je voldoende rust neemt of dat de balans mogelijk verstoord is? Vraag dan een meting van je stresssysteem aan!
Meer informatie over zo’n meting vind je hier.